भारतीय सेनाधिकाऱ्यांच्या ट्रेनिंग अकादमीमध्ये कॅडेट्सना कवायत शिकविण्यासाठी जे हवालदार आणि सुभेदार हुद्द्यावरचे ड्रिल उस्ताद असतात त्यांच्याबद्दल कोणाही अधिकाऱ्याला विचारा. तुम्हाला भरभरून प्रशंसाच ऐकायला मिळेल.
अकादमीत कॅडेट म्हणून दाखल झालेल्या सिव्हिलियन 'पोराटोरांचे' रूपांतर, सक्षम सेनाधिकाऱ्यांमध्ये करण्याची किमया, हेच उस्ताद ‘ड्रिल, शिस्त आणि दंडुका’ या त्रिसूत्रीच्या आधारे लीलया करत असतात!
सगळेच ड्रिल उस्ताद 'एक से बढकर एक' असले तरी काही-काही उस्ताद आपली एक विशेष छाप ठेवून जातात. सुभेदार रघुनाथ सिंह हे तशा नामांकित उस्तादांपैकीच एक!
'इन्फंट्री स्कूल' या सैन्य प्रशिक्षण संस्थेतला कामाचा अनुभव गाठीशी असलेले, आणि १९६५च्या भारत-पाक युद्धात पराक्रम गाजवलेले सुभेदार रघुनाथ सिंह, १९६८ साली राष्ट्रीय संरक्षण अकादमी (NDA) मध्ये बदलीवर आले. त्यानंतर पुढील अडीच-तीन वर्षे, 'E' स्क्वाड्रनमध्ये ट्रेनिंग घेत असलेल्या आम्हा कॅडेट्सचे ते ड्रिल उस्ताद होते.
सुभेदार रघुनाथ सिंहांना सैनिकी पेशाची पार्श्वभूमी होती. स्वतःच्या लढवय्या पूर्वजांविषयी त्यांना रास्त अभिमानही होता. आपली सुप्रसिद्ध '१ डोगरा बटालियन', आणि १९६५च्या युद्धात पाक सैन्याशी लढताना स्वतः कमावलेले 'वीर चक्र', याविषयी सुभेदार रघुनाथ सिंह साहेब बोलू लागले की, त्यांच्या डोळ्यात आम्हाला एक विशेष चमक जाणवत असे.
त्यांच्या शिकवणीचा आम्हा सर्वांवर जबरदस्त प्रभाव पडला. ‘इज्जत, नाम, नमक, निशान’ ही मूल्ये त्यांनीच आम्हाला शिकवली!
१९६५च्या युद्धात रघुनाथ सिंहांनी केलेल्या कामगिरीची कहाणी मोठी विलक्षण आणि आश्चर्यकारक होती.
११ सप्टेंबर १९६५ रोजी, 'असल उत्तर'च्या युद्धभूमीवर झालेल्या लढाईदरम्यान, तत्कालीन हवालदार रघुनाथ सिंह आपल्या प्लाटूनच्या एकूण ३५-४० जवानांपैकी जिवंत उरलेल्या १८ जवानांचे नेतृत्व करीत पुढे निघाले होते. जवळच एका ऊसाच्या शेतामध्ये, एक मोठी आणि शस्त्रसज्ज पाकिस्तानी तुकडी लपली असल्याची माहिती त्यांना मिळाली. आपल्यापेक्षा खूपच बलाढ्य शत्रूशी आता काही मिनिटांतच आपली गाठ पडणार हे हवालदार रघुनाथ सिंहानी ओळखले. पण विलक्षण प्रसंगावधान आणि प्रचंड आत्मविश्वास या त्यांच्या गुणांची प्रचिती त्यांच्या हाताखालच्या जवानांना तात्काळ आली.
जणू काही हाताखाली २-३ प्लाटून आहेत अशा थाटात, हवालदार रघुनाथ सिंहांनी मोठ्याने ओरडत आदेश द्यायला सुरू केले. "नंबर १ प्लाटून, बाएँ से घेरा डालो, नंबर २ प्लाटून दाहिने से आगे बढ़ो, बाकी जवान मेरे साथ हमले के लिए तैयार हो जाओ..."
त्यापाठोपाठच, "जीव वाचवण्यासाठी शरण यायचे असेल तर हीच शेवटची संधी आहे" असे आवाहन, शेतात लपलेल्या शत्रूला त्यांनी केले!
आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, हवालदार रघुनाथ सिंहांची ती युक्ती यशस्वी झाली. शेतात लपलेली पाकिस्तानी टोळी आपले अवसान गमावून, हात वर करत आत्मसमर्पणासाठी बाहेर आली!
एकही गोळी न झाडता, हवालदार रघुनाथ सिंहानी पाकिस्तानच्या रणगाडा दळाच्या चौथ्या कॅव्हलरी (4th Cavalry) चे कमांडिंग ऑफिसर, लेफ्टनंट कर्नल नाझीर अहमद, त्यांच्या खालोखालचे तीन अधिकारी आणि एकूण १७ पाकिस्तानी सैनिक ताब्यात घेतले. पाकिस्तानच्या 4th Cavalry युनिटचे संपूर्ण वरिष्ठ नेतृत्वच अशा प्रकारे भारतीय सैन्याच्या ताब्यात आल्यामुळे ती पलटण पूर्णपणे सैरभैर झाली आणि एक मोठाच विजय भारताला मिळाला. याच कामगिरीसाठी (तत्कालीन) हवालदार रघुनाथ सिंह यांना 'वीर चक्र' देऊन सन्मानित करण्यात आले.
आम्ही तरुण कॅडेट्स, या शौर्यगाथेने मोहित होऊन सुभेदार रघुनाथ सिंहांचे अक्षरशः 'फॅन' झालो होतो. रघुनाथ सिंह हा एक साधा-सरळ सैनिक होता. त्यांनी हा प्रसंग काहीही तिखट-मीठ न लावता, जसा घडला तसाच आम्हाला सांगितला होता. आम्हाला मात्र हे भान निश्चितच होते की आम्ही एका खऱ्या-खुऱ्या योद्ध्याने रचलेला इतिहास त्याच्याच तोंडून ऐकत होतो! आमच्या संस्कारक्षम मनांवर या प्रसंगाचा काय परिणाम झाला असेल याची कल्पना करता येऊ शकेल.
आम्ही ट्रेनिंग संपवून आपापल्या बटालियनमध्ये दाखल झालो आणि जवळजवळ लगेच, १९७१ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धात रणांगणावर उतरलो. सुभेदार रघुनाथ सिंह यांनाही NDA मधून पुन्हा त्यांच्या बटालियनमध्ये पोस्टिंगवर पाठवले गेले.
रघुनाथ सिंहांची '१ डोगरा' ही पलटण त्यावेळी शकरगढ सेक्टरमध्ये तैनात होती. १५ डिसेंबर रोजी, भारतीय रणगाडा दलाच्या सातव्या कॅव्हलरी (7th Cavalry) या पलटणीने पाकिस्तानच्या एका मजबूत ठाण्यावर हल्ला चढवला. रणगाड्यांपाठोपाठ चाल करून जाणाऱ्या इन्फंट्रीच्या तुकड्यांमध्ये सुभेदार रघुनाथ सिंहांच्या '१ डोग्रा' ची चार्ली कंपनीदेखील होती. त्या घमासान युद्धात, पाकिस्तानी विमाने युद्धभूमीवर झेपावली. खुल्या मैदानात शत्रूला भिडू पाहणाऱ्या भारतीय सैनिकांवर पाकिस्तानी विमानातून मशीनगनच्या गोळ्यांचा अक्षरशः वर्षाव झाला. त्यातल्याच काही गोळ्या सुभेदार रघुनाथ सिंहांनी आपल्या छातीवर झेलल्या.
१९६५ मध्ये वीर चक्र प्राप्त करणारा '१ डोगरा' चा वाघ, “ज्वाला माता की जय”, हा आपल्या पलटणीचा जयघोष ओठांवर घेऊन जो कोसळला तो पुन्हा कधीही न उठण्यासाठीच!
आमचा 'आदर्श ड्रिल उस्ताद'आम्हाला परत भेटणार नव्हता!
"जरी धारातीर्थी पडलो शर्थ करोनी,
हे दृश्य अलौकिक जातो घेऊन नयनी,
गगनास भिडविला आम्ही आज तिरंगा
'व्यर्थ न हे बलिदान',आईला सांगा.”
जय हिंद!
-----------------------------------------------------
मूळ इंग्रजी अनुभवलेखक: लेफ्टनंट जनरल शंकर रंजन घोष [सेवानिवृत्त]
मराठी भावानुवाद आणि समारोपाची काव्यरचना : कर्नल आनंद बापट [सेवानिवृत्त] ९४२२८७०२९४
